فرست محتوا
خلاصه ای از کتاب سرگذشت مسیحیت در ایران زمین (فصل ششم)
حقوق اهل ذمه
با کشته شدن یزدگرد سوم در سال ۶۵۱ در شهر دوردست مرو، حکومت ساسانی به پایان رسید. این امر به منزلۀ خاتمۀ سلطۀ دین زرتشت به عنوان دین حاکم و دین حکومت بود. در سرزمین ایران ، از آن پس زرتشتیان ، یهودیان و مسیحیان ، هر سه دین غیرحکومتی به شمار می رفتند.
وقتی اعراب بر ایران حاکم شدند، در واقع چیزی برای ایرانیان مسیحی تغییر نکرد. مسیحیت در زمان ساسانیان دین بیگانه و دین دشمنان ایران به شمار می رفت . اما در زمان سلطۀ عرب ، فقط یکی از ادیان غیراسلامی تلقی می شد و در مقایسه با ادیان یهود و زرتشتی ، غالباً حساسیت خاصی نسبت به آن وجود نداشت .
جایگاه مهم مسیحیان در اوائل حکومت اسلامی
در قرون اولیه اسلامی ، مسیحیان به واسطۀ دانش و تخصص خود مورد احترام جامعه بودند و حتی به مناصبی در دربار گماشته می شدند. مراکز آموزشی و فرهنگی مسیحیان نستوری در نصیبین ، گندیشاپور و مرو به فعالیت خود ادامه می دادند و شمار زیادی پزشک ، معلم ، کاتب ، و حسابدار در اختیار خلفا و سایر کشورهای آسیایی قرار می دادند.
حتی شاعری مسیحی در اواخر قرن هفتم به دربار خلیفه عبدالملک (۷۰۵-۶۸۵)راه یافت. در اوائل دوره خلفای عباسی (از ۷۴۹ م.) ایرانیان عهده دار مسئولیت های حساسی در حکومت گردیدند؛ بسیاری از این ایرانیان ، مسیحی بودند.
تنگ شدنِ فزایندۀ عرصه بر اهل ذمه
در زمان عمر دوم ، عرصه بر مسیحیان تنگ شد. این خلیفه ، به خاطر غیرتی که برای اسلام داشت ، مقرراتی را که قبلاً در خصوص مسیحیان اجرا نمی شد، به اجرا گذاشت . او کلیساهای نوبنیاد را تخریب کرد، مسلمین را از خراج معاف کرد و مسیحیان را مکلف به پرداخت هم خراج و هم جزیه نمود.
لذا عده زیادی از مسیحیان به اسلام گرویدند. رویه سخت گیرانۀ عمر بعد از او متوقف گردید. اما با گذشت زمان و استقرار بیشتر دین اسلام ، چه به جهت جنگ با بیزانس و چه به جهت تعصب و غیرت دینی ، عرصه بر مسیحیان تنگ تر می شد و آزارهایی به آنان روا داشته می شد، گرچه کشتاری مانند زمان ساسانیان صورت نگرفت .
استقرار حکومت اعراب و فراگیر شدنِ دین اسلام و جاری شدنِ تمام و کمالِ احکام اسلامی یک شبه صورت نگرفت . از برچیده شدن نظام ساسانیان تا استحکام کاملِ نظام جدیدِ اسلامی مدت ها طول کشید. در این فاصله ، کلیسای نستوری مجال یافت تا نفسی تازه کند و به مسائلی به غیر از حفظ موجودیت خود بیندیشد. به همین دلیل ، در طول سه سدۀ نخستِ حکومت خلفای عرب ، کلیسای نستوری توانست در امور سازمانی و تشکیلاتی و نیز در امر تبشیر ، گسترش و پیشرفت داشته باشد.
اما عوامل متعددی از داخل و خارج کلیسا دست به دست هم دادند تا در سه سدۀ بعدی (سده ۱۱ به بعد) موجبات ضعف و سستی و در نهایت اضمحلال آن را فراهم آورند. در پایان هزاره اول ، مسیحیت ایران به درخت تنومندی می مانست که از درون تهی شده بود. وقتی تندباد هجوم ترکان و مغولان وزید، این درخت تاب مقاومت نیاورد. حمله مغول عامل اضمحلال مسیحیت در مشرق زمین نبود؛ آن را فقط می توان به تیر خلاص تشبیه کرد.
وقتی به مسیحیت نستوری در قرون پانزدهم و شانزدهم نگاه می کنیم ، چیزی جز اقلیتی قلیل در منطقه موصل و کرکوک و کردستان و آذربایجان غربی نمی بینیم .اما چرا مسیحیت در ایران از میان رفت ؟ آیا اسلام عامل اصلی اضمحلال آن بود؟ یا حمله مغول ؟ اگر چنین باشد، چرا مسیحیت در ارمنستان و گرجستان از میان نرفت ، چرا که آنها نیز در همین شرایط قرار داشتند؟ علل و اسباب ضعف و تنزل مسیحیت در ایران ، متعدد می باشد. بعضی از این علل ، مربوط به وضعیت داخلی مسیحیت و کلیسا می شد، و برخی دیگر ناشی از فشارها و محدودیت های وارده از اجتماع بود.
عوامل بیرونی
حملۀ مغول
ضربۀ مهلک بر پیکر نحیف کلیسای ایران را مغولان وارد آوردند. با قتل عام مردم شهرها (نظیر مرو و نیشابور)، تمام سکنه ، از جمله مسیحیان شهر از میان می رفتند و دیگر جایگزین نمی شدند. بدین سان ، کلیساها و مسیحیت به تدریج در قرون بعدی ، از مناطق شرقی و مرکزی ایران محو گردید.
عوامل درونی
فقدان بصیرت روحانی رهبران کلیسا
از مطالعه و بررسی رفتار و اخلاق رهبران کلیساها، پیداست که اینان نه فقط در کلیسای ایران بلکه در سایر سرزمین ها، دیگر از آن قدرت روحانی و معنوی ، و آن سرسپردگی خالصانه به تعالیم مسیح ، و ایمان زنده به عیسای قیام کرده ، برخوردارنبودند.
زبان و فرهنگ
کلیسای ایران از بدو پیدایش ، همواره زبان سریانی را در مراسم کلیسایی به کار می برده است. مسیحیتی سست بنیاد، بسیاری از مسیحیان فقط در ظاهر مسیحی بودند. بنابراین ، بسیاری از آنان به اسلام گرویدند یا مهاجرت کردند. به این ترتیب ، روز به روز از شمار مسیحیان کاسته می شد.
به عنوان مثال:
شمعون ، مطران ریو اردشیر (بوشهر)، در نامه ای که خطاب به پاتریارخ عیشویهب سوم نوشته ، لب به شکایت گشوده که بسیاری از مسیحیان فارس و کرمان ، بدون این که جفایی از جانب اعراب متوجه شان باشد، فقط برای فرار از پرداخت خراج و جزیه ، به اسلام گرویده اند. در اواخر قرن دهم نیز «ماری بن سلیمان » وقایع نگار نستوری گزارش کرده که بسیاری از مسیحیان ایران در اثر جفا و نیز فساد روحانیون مسیحی ، به اسلام گرویده اند.
ضعف روحانی و ایمانی مسیحیت فقط مختص مشرق زمین نبود. در غرب نیز مسیحیت بارها دوره های بسیار تاریکی را گذرانده است . اما در آنجا به خاطر نبودنِ فشارهای اجتماعی و سیاسی و جور و ستم ، کلیسا می توانست بعد از مدتی خود رابه واسطۀ خدمات و فداکاری های مردانی مقدس ، همچون فرانسیس آسیزی ، احیا نماید و به راه خود ادامه دهد.
اما بدبختانه ، کلیسای ایران در تمام دوره های موجودیت خود، هیچ گاه مجال نفس کشیدن و احیای خود را نداشته و همواره مورد ظلم و ستم و محدودیت و محرومیت قرار داشته است .
